بخش مهمی از موانع و آسیب های پیش روی فعالیت نویسندگان و ناشران ناشی از تضییع حقوق مالکیت معنوی آنان به شکل های مختلف است و رسیدگی به مشکلات حوزه نشر به رغم تلاش های صورت گرفته در این زمینه، امروز به شکل ماموریتی مهم پیش روی تصمیم گیرندگان فرهنگی کشور خودنمایی می کند.

نشر از جمله حوزه های فرهنگی است که به شکلی مزمن با معضلات و کاستی هایی روبرو است؛ چالش هایی که گاهی دامان ناشران و زمانی گریبان مولفان را می گیرد. این چالش ها طی سال های اخیر به طور جسته و گریخته از زبان مسوولان فرهنگی، نویسندگان و ناشران مطرح شده و یکی از مهمترین آنها بی توجهی به حق مالکیت معنوی آثار مولفان و ناشران است.
موضوع انتشار غیرمجاز کتاب در همه اشکال آن اعم از چاپی، صوتی و الکترونیک از جمله چالش هایی است که در این ارتباط می شود به آن اشاره کرد؛ چالشی که بیشترِ بخش های نشر از عمومی و کودک گرفته تا آموزشی و دانشگاهی را در معرض آسیب قرار داده است. این تضییع حقوق در حالی صورت می گیرد که اکنون نزدیک به ۴۷ سال از تصویب «قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان» می گذرد.
تخلف های حوزه نشر ابعاد و گونه های مختلفی دارد. وقتی سودجویان با چاپ غیرقانونی کتاب های پرفروش بر همدیگر سبقت می جویند، هم به ناشران ضربه می خورد و هم حق مالکیت معنوی نویسندگان آثار نادیده انگاشته می شود.
ناشران غیرمجاز برای سودآوری حتی دست به انتشار کتاب هایی می زنند که به هیچ عنوان مجوز انتشار را در داخل کشور ندارند. در این زمینه کافی است سری به خیابان انقلاب بزنیم تا با انبوهی از رمان ها و کتاب های تاریخی، سیاسی، فلسفی و … غیرمجاز مواجه شویم که یا در انبار کتابفروشی ها مخفی شده یا به طور علنی کنار خیابان به دست دستفروشان عرضه می شود.
از ناشران بی نام و نشان و غیرمجاز که بگذریم، به ناشرانی می رسیم که اگر چه مجوز دارند اما گاه حقوق مولف را نادیده می گیرند و بدون کسب اجازه از نویسندگان به انتشار کتاب های آنان دست می زنند. به تازگی یکی از ناشران مجموعه شعری از شاعری نامدار بدون اطلاع وی منتشر ساخته و به بهایی چند برابر خواست وی در بازار توزیع کرده که این رخداد واکنش تند شاعر را به دنبال داشته است. این رویداد و دیگر رویدادهای مشابه نشان از آن دارد که حتی برخی ناشران قانونی برای منافع مادی خود، چشمشان را روی حقوق مولفان می بندند.
زیر پا گذاشتن حقوق ناشران و نویسندگان اما گاهی نه از سوی ناشران بلکه از سوی مخاطبان صورت می گیرد که این اتفاق در حوزه کتاب های علمی و دانشگاهی نمود بارزی دارد به گونه ای که استفاده کنندگان این کتاب ها با تکثیر غیرمجاز منابع درسی همزمان حق ناشر و مولف را زیر پا گذاشته و نادیده می انگارند. در این زمینه به ‌نظر می‌ رسد که میان ۲ وزارتخانه علوم و فرهنگ و ارشاد اسلامی و البته اعضای هیات علمی که دانشجویان را به منابع درسی و علمی ارجاع می ‌دهند و خود دانشجویان باید ترتیبی پدید آید تا حقوق مالکیت معنوی ناشران و نویسندگان مورد توجه قرار گیرد.
در مورد دیگر تخلفات حوزه نشر که پیشتر به آن اشاره شد، قوانین موضوعه کشور که قانون رعایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان نیز بخشی از آن است، باید به طور جدی مورد توجه مسوولان و مردم قرار گیرد و حتی فرهنگ سازی در این زمینه صورت گیرد تا کمتر شاهد آسیب هایی از این دست باشیم. همچنین، فعالان حوزه نشر بر این باورند که در راستای افزایش گستره چتر حمایتی از حقوق مالکیت معنویِ ناشران و نویسندگان، باید تمهیداتی برای پیوستن به قانون «کپی رایت» جهانی نیز اندیشیده و بسترهای تحقق آن فراهم شود.
حمایت همه جانبه از وضعیت نشر از طریق وضع قوانین مورد نیاز وضعیت کنونی، تقویت قوانین موجود، فرهنگ سازی رعایت حقوق ناشران و مولفان و … بی شک بر رشد و غنای این حوزه می افزاید، از دغدغه های ناشران و نویسندگان می کاهد و در نهایت مجموعه فرهنگی کشور از سامان حوزه نشر سود خواهد برد. همچنین، بهره گیری ناشران، توزیع کنندگان و فروشندگان کتاب های چاپی، صوتی و الکترونیک از تسهیلات و حمایت هایی چون معافیت های مالیاتی و ایجاد سازوکار مشخص ممیزی و ارایه مجوزهای گوناگون بی تردید بر پویایی هرچه بیشتر این عرصه فرهنگی خواهد افزود.
** گروه پژوهش و تحلیل خبری