آوازه کاشی کاران و معرق کاران تبریز آنچنان است که تبریز و آذربایجان را با مسجد کبود و کاشی معرق‌های بی‌نظیر و فرش گونه‌اش می‌شناسند و فرش… هنر ارزشمند و کم نظیری که با سرانگشتان ظریف و مشتاق هزاران بافنده کوچک و بزرگ از پود عشق بر تار اصالت گره می‌خورند و سرخ لاکی می‌شود و آبی آسمان را یادآور می‌گردد.

به گزارش خبرگزاری فارس از تبریز، آذربایجان سرزمین هنر و هنرمند پروری است که در طول تاریخ هنرمندان و هنرسازان بسیاری را در دامان پربرکت خود پروریده و تقدیم ایران زمین کرده است، به دلیل شرایط اقلیمی و ویژگی‌های تاریخی، هنرهای سنتی و صنایع دستی همواره مورد توجه و استفاده مردم آذربایجان بوده و رفته رفته به بخشی تفکیکی‌ناپذیر از زندگی آنها تبدیل شده است به شکلی که امروز ردپای انواع گوناگون این هنرها در بخش‌های مختلف و روزمره مردم آنقدر دیده می‌شود که نبودش قابل باور نیست.

آوازه کاشی‌کاران و معرق کاران تبریز آنچنان است که تبریز و آذربایجان را با مسجد کبود و کاشی معرق‌های بی‌نظیر و فرش گونه‌اش می‌شناسند و فرش… هنر ارزشمند و کم نظیری که با سرانگشتان ظریف و مشتاق هزاران بافنده کوچک و بزرگ از پود عشق بر تار اصالت گره می‌خورند و سرخ لاکی می‌شود و آبی آسمان را یادآور می‌گردد.

گلیم و ورنی آذربایجان هدیه‌ای است که از دست عشایر که با تصویر شکسته‌اش نقل کوه می‌گوید و نوای نی را به همراه دارد.

خاک زرخیز این دیار کوزه‌گری را رونق داده تا گلدان را رونق داده تا گلدان و بشقاب‌های مزین به لعاب فیروزه‌ای و با ریز نقش‌های از مهر و ماه و کوه چشمان هنر دوست مردم و گردشگران را نوازش دهد.

نقش‌های ظریف و بی‌مثال هنرمندان نه فقط بر بدنه سفال که از زمان اوج ربع رشیدی و بعدا با سلطان محمد نگارگر و کمال الدین بهزاد بر کاغذ و پوست و چرم نشسته و نگارگری را رونق بخشیده و مکتب تبریز را در مینیاتور و نگارگری به شهرتی ماورای مرزها رسانده است.

جنگل و درخت به هنرمندان آذربایجان امکان داده نقش را از کاغذ بر گرفته و بر تنه سخت چوب حک نماید تا گل‌های سهند بر دسته‌های چوبی مبل و کتابخانه بروید و طبیعت آذربایجان را یادآور می‌شود، هنرمندان آذربایجانی‌، چوب را فقط به عنوان پایه‌ای برای رستن گل و گیاه که جایگاهی برای جاری شدن نوا یافته‌اند و با بهره‌گیری از انواع چوب‌ها و ضمیمه کردن جوهر عشق به آن یاد سازهای خوش الحان سنتی و اصیل این دیار را زنده و جاودان نگاه داشته‌اند.

هرچند هر ریگ رودخانه‌های این سرزمین گوهری است بی‌همتا اما باری تعالی لطف و مهر خود را در آذربایجان به نهایت رسانده و دلی گوهرفشان به خاکش هدیه داده از این روست که بهره‌گیری از جواهرات قیمتی و نیمه قیمتی برای ساخت زیور آلات سنتی، سابقه‌ای کهن دارد و تبریز را علاوه بر کاشی و سفال و فرش با جواهراتش نیز می‌شناسند.

این‌ها همه آذربایجان است و آذربایجان فقط این نیست آنچه ذکر آن رفت قطره‌ای بود از دریای هنر مردمان سخت‌کوش دیار کوه و رود و دشت که با عشق به فرهنگ و هنر اصیل زندگی را برای خود و دیگران زیبا‌تر و لطیف‌تر و رنگین‌تر می‌کنند.

فرش آذربایجان؛ بهشت بافته ایرانی

قالی‌ها و قالیچه‌های تولیدی به وسیله روستائیان خطه آذربایجان مالامال از نقوشی هندسی و شکسته با برخورداری از رنگ‌های تند و تیره، همواره از موقعیتی خاص بهرمند بوده و هست.

در جهان در تاریخ اقوام کمتر هنری استمرار یافته و برانگیخته از ذهن انسان می توان یافت که همچون فرشبافی ضمن داشتن جنبه هنری صد درصد، صنعتی و مصرفی صرف و قوام بخش پایه های اقتصاد خانواده ها، ایلات و عشایر و اقوام و کشورها و نیز متاعی تجاری و سود بخش باشد، بدون آنکه بتوان بین خواص متفاوت مذکور مرز و جدایی قائل شد و مشاهده نمود یا جنبه ای را بر سایر جنبه های آن برتری داد.

این ویژگی است که فرش را در میان دیگر دستاوردهای هنری جهانیان پرآوازه و مقبول عام ساخته است. از لحاظ هنری این دستباف چکیده ای از مجموعه هنرهای دستی انسان در طول تاریخ آشنایی او با هنر از جمله خط، نگارگری صورتگری و نقاشی و تذهیب و تشعیر، منبت، معرق، خاتم، کاشی کاری، مینیاتور، سیاه قلم، رنگ و رنگرزی و نیز مبین ذوق و سلیقه، استعداد و خلاقیت و تفکر و تجسم اوست.

با وجود توسعه دامنه بهره گیری از اهرم و چرخ و ماشین در عصر حاضر، امور مربوط به فرش از مرحله پرورش گوسفند تا چیدن پشم و رستن و تابیدن نخ و رنگرزی و طراحی و بافتن و سرانجام بریدن این دستباف از دار بدون هرگونه وابستگی انجام نشدنی است و بدین گونه صورت می پذیرد و بدین لحاظ است که عصاره هنر انسان و بهترین بیانگر طبیعت و تمنیات اوست.

فرش کالایی مصرفی است نه تفننی، تزئینی محض است. کدام کالای دستی را می توان یافت که بدین حد در متن زندگی و خانه و کاشانه اکثریت غریب به اتفاق جامعه حاضر باشد و پیوسته راحتی و آسایش هدیه کند. قوام بخش پایه های اقتصاد افراد و خانواده ها و اقوام و در مجموعه کشور می باشد زیرا برای افراد سرمایه ای است مطمئن که روز به روز به ارزش آن افزوده می شود و برای کشور تامین کننده ذخایرارزی در سطح جهان است و تجربه نشان داده است که فرش در بین صادرات غیرنفتی مهم ترین پشتوانه و تامین کننده اعتبار است.

این کالاسرانجام متاعی تجاری و سود بخش است بدان گونه که هزاران سرمایه گذار ایرانی و غیرایرانی را به خود مشغول داشته و جملگی از دست یافتن بدان خوشنود و راضی اند.

تاریخچه قالی و فرش ایران

قالی ایران به عنوان هنر دیرپای ملی و اسطوره سترگ از باورهای قومی و دینی از دیرباز بر گستره لایتناهی فرهنگ و هنر سرزمین ما ایران سایه افکنده است.اما نکته مبهم تاریخ همیشه در جوامع بشری تازیانه ناجوانمردانه خود را بیش از سیاست بر فرهنگ و خاصه هنر نواخته است.

قالی و در کل فرش به صرف کاربردی و تزئینی بودنش از سالیان دور مورد توجه اقوام گوناگون بوده است. در کنار فراز و فرودها،افت و خیزهای درخشش فرش ایران در تاریخ چند هزار ساله این سرزمین مسائل حل نشده و نقاط مبهم بسیاری چونان دیگر هنرهای این سرزمین نیز وجود دارد که همت محققان و پژوهشگران این گستره خاکی را طلب می کند.

عمده مصالح کاربردی فرش پشم است که تجزیه ، فروپاشی و نیز عدم مقاومت در برابر شرایطی چونان آتش عمر این کالای هنری کاربردی را تقلیل داده است، به گونه ای که اگر واقعا به کار بسته شود و نشیمن افراد گردد زیر پای یکی دو نسل بیشتر دوام نیاورده و عمر آن فراتر از نیم قرن نمی شود و متسلسل شده از بین می رود.

نمونه هایی که در موزه های تاریخی و مجموعه های خصوصی وجود دارد بر اساس شرایط محیطی و طرق نگهداری آن هم نه به دانش و اختیار که به تصادف یا اجبار به جای مانده است.

در مثال این نمونه ها می توان از پازیریک یاد کرد که قرنها در زیر یخ مدفون بوده و نیز فرش‌هایی که به موقوفات بقعه و یا تکایا تعلق داشته اشاره نمود، همچنین بعضی از فرش ها به علت زیبایی و نفیس بودن از کاخ ها به موزه ها راه یافته است، در این بخش به تاریخ فرشبافی ایران می پردازیم و این هنر زیرپا را در ادوار و سلسله‌های گوناگون بررسی می‌کنیم.

قالیبافی در آذربایجان

خطه آذربایجان به دلیل وسعت مراتع و زمین های کشاورزی و آب و هوای مناسب و طبیعی کوهستانی همواره در تولید قالی از موقعیتی خاص بهرمند بوده است. قالی ها و قالیچه های تولیدی به وسیله روستائیان این منطقه با ساختاری سفت و پرزی بلند و بافتی درشت ،مالامال از نقوشی هندسی و شکسته با برخورداری از رنگ های تند و تیره از مردمی سختکوش و مقاوم و قناعت پیشه حکایت می کند که با طبیعتی به پایداری و استقامت کوهستان، به فرش، تنها به عنوان یک زیرانداز گرم می نگرند.

گرایش به قالیبافی، گرچه در برخی از مناطق به طور اجبار و ناشی از عدم استعداد کشاورزی و بی مهری زمین بوده است و روستائیان به حد فراوان در فصول طویل زمستان و دوران بیکاری ناگزیر با قالیبافی انس گرفته‌اند، با این حال در شرایط مساعدتر نیز کشاورزی بخصوص در مناطق باختری (ارومیه، خوی) و خاور آن و طوالش با موفقیت کمتری مواجه شده و کمتر نضج گرفته است.

قالیبافی در آذربایجان نیز همچون دیگر مناطق از دو شیوه شهری باف و روستایی باف پیروی می کند، لیکن در این تقسیم بندی روستایی، هریس از نظر ویژگی های خاص در گروهی جداگانه قرار می‌گیرد.

۱- حوزه قالیبافی شهری باف با نوع تبریزی صرف نظر از تبریز و مرند و مراغه، شهرهای سراب، میانه و مشکین شهر را نیز از نظر برخی خصلت های ویژه در برمی گیرد.

۲- حوزه هریس و مهربان همسایه آن شامل هریس ، گراوان، قراء اطراف و نیز شهر اهر و شربیان و حومه آن خواهد بود.

۳- حوزه روستایی باف بیشتر در شهرستان های آذربایجان شرقی، قسمتهای شمالی ارسباران، سراب، میانه، هشترود، معمول است.

فرش تبریز

توسعه روز افزون وسایل ارتباطی و ایجاد راه ها سبب شد تا طرح ها و نقشه ها و شیوه های بافت در صدها کیلومتر دورتر از محل اولیه شان مورد استفاده قرار گیرند.

تبریز از جمله مراکز قالیبافی است که توانسته از این رهگذر بهره فراوان گیرد،طراح و قالیباف تبریز برخلاف دیگران خود را پایبند تعصبات قرار نداده و با برخورداری از هرگونه نقش زیبا و تلفیق نقوش مختلف با یکدیگر در نهایت طرحی را ارائه می دهد که هر بخش آن متعلق به یک ناحیه است.

اختلاط ترنج کرمانی و لچک مشهدی و حاشیه کاشان در قالیبافی تبریز نقشی را به وجود می آورد که دلپسند و چشم نواز است. برخی طرح ها زیاد هم از نقش اولیه دور نیست و ویژگی های خود را حفظ می کند در نتیجه مواردی که بگوییم، تبریز نقشه کاشان، تبریز نقشه اصفهان کم نیستند و این گفتار تنها تاکیدی است بر بافنده تبریزی.

نقشه رایج در تبریز و مناطق شهری باف بیشتر اسلیمی، شاه عباسی، انواع لچک ترنج(گوشه گوبک) است. نقشه افشان سرتاسری(باشاباش) از انواع طرح های شاه عباسی است. انواع شکارگاه، شیخ صفی، منظره و چهار فصل،زیر خاکی، بته ترمه ای،انواع ماهی، درختی، گلدانی، شمعدانی، هشتی دو و چهار رنگ، قابی، گل حنایی، گل فرنگ، گوبلن بیجار،سه گل، قوبا و (داشلی قوبا)، لوله باف، چرخ فلکی نیز از جمله طرح هایی هستند که مورد استفاده قرار می گیرند.

امروزه با تقلید نقشه های معروف ایران در بسیاری از کشورهای همجوار و کپی نقشه های ایرانی در سطح بسیار وسیع و گسترده و با بهره گیری از نیروی فراوان کار در کشورهای غیرپیشرفته، فرش های بسیاری تحت نام فرش ایران، بازارهای جهانی را اشباع کرده است، گرچه از نقطه نظر ظرافت و مرغوبیت پشم ها، آنها نسبت به فرش ایران در سطح نازل تری قراردارند، لیکن برای خریداران اروپایی تشخیص آن بسیار مشکل است. بافندگان تبریزی در اینجا نیز با در نظر گرفتن این نکته، دست به کار بافتن فرش هایی غیر از نقشه های مصطلح و معمول شده اند. نقشه های صورتی و مجلسی با بهره گیری از میراث های گذشته نقش های ایران و با الهام گیری از مجالس و بزم های مینیاتور و گاه با کپی از آثار نقاشان برجسته جهان نظیر روبنس، بوچر، رامبراند، در بین بافندگان طراز اول تبریز، جایگاه ویژه ای یافته است. نقش های صورتی و مجالس که پویندگان اولیه آنها اساتید محترمی مثل استاد بهادری هنرمند اصفهانی و استاد رسام عرب زاده بوده اند امروزه با همت بافندگان خوش ذوق و علاقه مند و عاشق این حرفه به نحوی مطلوب بافته می شود. این قالی ها و قالیچه ها که بافت آنها با رج شمارهای بالاگاه برای سالها به طول می انجامد و در آنها از ده ها نوع خامه رنگی استفاده می شود، اکثرا به صورت سفارشی انجام می پذیرد. آنچه در بافت این قالی ها و قالیچه ها حیرت انگیز است، کاربرد ده ها نوع خامه رنگی است که تنها برای ارائه رنگ چهره و خطوط چهره پرسوناژهای مجالس به کار می رود. بدیهی است سرنوشت آینده فرش ایران، صرف نظر از بافت آن دسته فرش هایی که تنها برای زیرانداز استفاده می شوند، در گرو بافت نقوشی از همین دست خواهد بود، نقوشی که دیگر کشورهای همجوار را یارای کپی و بافت آنها نخواهد بود.

رنگ اغلب فرش های ایران دارای رنگ هایی بخصوص هستند که بیشترشان در محل بافت متداول است و با توجه به رنگ ها می توان محل بافت را تا حدودی تشخیص داد، مثلا، قرمز دوغی در اراک ، لاکی در مشهد و بیرجند و نخودی در کرمان ، سرخ روناسی در همدان و سربند و هریس و سفید در قم و نائین و آبی سیر در قالی‌های عشایری فارس و شمال خراسان از جمله رنگ های متداولند. لیکن در تبریز برخلاف دیگر نقاط، رنگ های ویژه برای بافت فرش های مورد استفاده قرار می گیرد و تنها در نظر گرفتن سلیقه های مختلف، تعیین کننده رنگ قالی‌ها است.

رنگ‌ها اغلب با شماره در کنار نقشه مشخص می شود. نقشه ای که پس از چندین بار استفاده مستعمل می شوند، دوباره ترمیم می شوند. برای ترمیم نقشه های قالی گاه از اوراقی با رج شمار بیشتر استفاده می شود، به عنوان مثال نقشه‌ قالی‌های ۳۰ رجی و کمتر را روی ورق۴۰ رجی(۱۶۰) ترسیم می کنند که ۱۵در۱۱ خانه دارد و در نتیجه تعداد اوراق لازم برای قالی ربعی۴در۳ به۱۴ تا۱۵ ورق تقلیل می یابد. هزینه نقشه در طرح های نیمه(نظیر درختی و یا گلدانی) و به ویژه طرح‌های تمام (نظیر زیر خاکی ) بسیار بیشتر است.

رنگ‌های طبیعی قالی‌های آذربایجان عبارتند از روناس (گلی)، قرمز دانه(گلی و قرمز آتشی)، اسپرک (زرد)، از ترکیب رنگ های زرد و نیلی، رنگ های سبز چمنی، زیتونی و مله ای به دست می آید، رنگ موشی( طوسی) یا خاک سیاه که در اصطلاح محلی به آن «قره ترپاخ» می گویند از معادن «میشه باره» ارسباران استخراج می‌شود.

کاستن رنگ قالی‌های نو برای کهنه کردن فرش ها تجار تبریز را می توان جزء نخستین افرادی دانست که به روش کهنه کردن فرش‌ها آشنایی یافته اند، رونق فراوان صادرات فرش ایران به اروپا و ناتوانی این تجار در تغذیه بازار اروپا، آنان را بر آن داشت که فرش‌های نو را که دارای رنگ هایی خام بودند با شستشو و آفتاب دادن و مالش با چوبک و انداختن در معابر عمومی به صورت کهنه درآورند لیکن آنان به زودی دریافتند بهترین وسیله برای کاهش رنگ های تند قالی های نو، شستشوی آنها با خاکستر چوب است و از آن پس شستشو با خاکستر چوب به عنوان تنها روش در این زمینه پذیرفته شده است.

حوزه هریس و مهربان

سایر شهرستان‌های آذربایجان به سبب دوری از مراکز و بی نصیبی از مبادلات فرهنگی، اقتصادی با دیگر مناطق در طرح و نقشه و رنگ از اصالت بیشتری برخوردارند. این مناطق گاه از حیث طرح و رنگ دارای کیفیتی مشابهند. هریس در مرکز آذربایجان و شمال شرقی تبریز مرکز مهم منطقه است که تولیدات آن بخصوص در گراوان، مهربان، سراب، قراچه و بخشایش تولید می شوند، در این میان هریس به سبب بافت طرح های متنوع و دلپذیر از دیگر مراکز گوی سبقت را ربوده است.

قالیبافی از روزگار قدیم در هریس معمول بوده و به واسطه طرح های بدیع و رنگ های زیبا، شهرت جهانی داشته و هنوز هم با آنکه تولید آن به پستی گراییده، اهمیت منطقه مزبور به منزله یک حوزه ممتاز به کلی از بین نرفته است.

وجه مشترک کلیه نقشه ها خطوطی هندسی است که از ترکیب خطوط افقی، عمودی و مایل تشکیل می شود. طرح های لچک و ترنج با تغییر خطوط افقی، عمودی و مایل تشکیل می شود. طرح های لچک و ترنج با تغییر خطوط از منحنی به مستقیم و تبدیل طرح های گردان به شکسته با همان ویژگی ها تولید می شود. این گونه نقشه ها به طور ذهنی بافته می‌شود و در صورت نیاز از نقشه های کوچک که بر پارچه ای ترسیم یافته است، استفاده می شود.

طرح و نقشه قالی های هریس، معمولالچک و ترنج است که در اصطلاح محلی به آن «گوشه گوبگ» می گویند.حاشیه معروف به «توسباغا» یا «بالوق شاماما» و یا «سماوری» نیز از جمله حواشی متداول و رایج است. نقشه «قاچ خاتون» یا «داش خاتونن» با ترنجی کف ساده و «حاج عظیمی» با ترنجی لوزی و «صمدخانی» با ترنجی مدور و «نوعی اسلیمی» و «افشان» که هر دو با طرح های اسلیمی و افشان شهری متفاوتند و بالاخره نقشه «تاجری» از جمله مهمترین نقشه های متداولند.

بخشایش- گراوان

بخشایش از نظر تولید کناره های زیبا و دلفریب که بازی رنگ هایی با مایه های آبی و قرمز نخودی و آجری آنها را از زیبایی خاصی برخوردار می سازند،در بین مناطق حوزه هریس دارای مرتبه ای والاست. نقشه ای بزرگ گیاهی که از نقشه ای هریس الهام گرفته اند، برخلاف تولیدات سراب در سرتاسر متن تکرار می شوند.
پشم «شاه وزن» که دارای درخشندگی و استحکام بسیار است، عامل اصلی شناخت تولیدات گراوان از بخش های دیگر است. مدالیون در قالی های گراوان آنقدر بزرگ است که گاه برای حفظ توازن متن تا مرکز حاشیه داخلی می رسد. تار و پود تمام قالی های هریس و توابع گراوان، سراب، مهربان و بخشایش از پنبه است و نخها اصولازمخت هستند. در بعضی قالیچه ها مثل قالیچه های بولوردی به طور استثناء به جای یک پود، دو پود از بالای ردیف گره ها می گذرد، یکی کشیده و پنهان و دیگری به رنگ آبی که از پشت قالی قابل رویت است.
گره حاکم در منطقه ترک باف است که تراکم آن از ۱۰۰۰ تا ۶۰۰ گره در دسی متر مربع می رسد. در برخی از قالیچه ها که از سفتی و زمختی بیشتری برخوردارند، این تعداد گره از ۱۵۰۰ تا ۱۰۰۰ گره در دسی متر مربع در تغییر است. قالیبافان این مناطق بر حسب عادت به هنگام چیدن پرز آنها را بلندتر می چینند و به اصطلاح آنها را پرگوشت می گیرند. درشت بافی و زمختی از صفات ظاهری و مشخصه فرش های هریس، گراوان، بخشایش و مهربان است.
قالیچه های بزرگ در قطع۲ /۵در۳/ ۵ متر و ۳در۴ متر و کناره های ۱در۳ ذرع و ۱در ۴ ذرع اندازه های متعارف هریس و مناطق اطراف است و رج شمار معمول نیز بین ۱۸ تا ۲۵ گره در هر رج (۷ سانتیمتر) است.

اهر

شهرستان های اهر و مناطق اطراف آن نیز، شیوه هریس را پذیرفته اند. روستای شربیان که قالی های بزرگ یک پودی می بافند نیز در این تقسیم بندی جزء هریس به شمار می آید، زیرا نقشه و قطع قالی های آن بی شباهت به نقشه اهر نیست. لیکن طرح آنها دارای رفتار هندسی کمتری است و بافت فشرده و کیفیت مطلوب آن را از شهرت خاصی بهره مند نموده است. غالب طرح ها ترنجی نسبتا بزرگ را در بردارند که برگهایی درشت اطراف آن را در بر گرفته اند. اهر و ابهر دارای نقشه متنوعی نیستند و جنس آنها سفت و استخوانی است که با رنگهای تیره و نقش های هندسی از دوامی بسیار بهره مندند.

سراب

سراب در نزدیکی شهر اردبیل و مشتمل بر ۲۱ روستا است که در دو طرف جاده اردبیل واقع شده و از نظر تهیه کناره ها و پادری های مرغوب در اندازه های مختلف مشهور است. در نقش قالی های سراب ترکیب تزئینی از چهار لچک و یک مدالیون طویل تشکیل می شود.
محیط و یا لبه خارجی این مدالیون ها دندانه و بیشتر چنگکی و به طور عمده با زمینه پشم شتری است . لچک ها با نقش های آبی آجری روشن شباهت بسیاری به مدالیون مرکزی دارند. مجموعه این نقوش (مدالیون لچک) در زمینه های مشحون از ساقه ها و شاخه گلها و برگهای نخلی قراردارد، در حاشیه ها که از سه قسمت تشکیل شده ترکیب هندسی به تکامل می رسد و زمینه، نگاره های هندسی و برگهای دندانه دار را که به تناوب تکرار می شود، در خود جای می دهد.
قالیچه های کناره سراب اغلب نرم و تقریبا بلند و دارای بافتی فشرده تر از قالیچه های هریس است. حاشیه خارجی دارای نقشی دندانه ای و کنگره ای به نام مداخل است. بیشتر مطالب فوق برای تولیدات قدیم سراب صادق است. صفت ممیزه قالی های جدید، زمختی و فشردگی آنهاست. ابتدا و انتهای قالی ها با ریشه های آنها تزیین می شود. در برخی از قالی های یکی دو قرن اخیر، ریشه ها به صورت تور بافته شده تزیین شده اند، علیرغم تعمیم واژه روستایی باف برای مناطق روستایی لازم به تذکر است که این مناطق خود دارای ویژگی های خاصند، کناره های سراب گرچه دیگر ظرافت و لطافت گذشته را ندارند، با این حال با کناره ها و قالیچه های سایر نقاط متفاوتند.

قراچه

قراچه نیز در شمال شرقی هریس و نزدیکی شهر تبریز، از جمله مهمترین مناطقی است که در حوزه فرشبافی هریس به داشتن کناره هایی بسیار متمایز نسبت به دیگر نقاط، مشهور است. این کناره ها که در بافت آنها تنها از یک پود استفاده می شود، با بافتی بسیار فشرده و پرداختی مناسب در بازار اروپا به نام کناره های قراچه شناخته می شود. متن قالیچه ها و کناره ها معمولاسرخ روناسی و حاشیه آبی سیر است و بیشترشان ترنجی هندسی در وسط و دو ترنج دیگر متفاوت با ترنج مرکزی در طرفین دارند. در مواردی این طرح گاه در متن قالی چند بار نیز تکرار می گردد. قالیچه های قراچه نیز از طرحهای هندسی و نگاره های بسیار کوچک در حواشی و متن برخوردارند.

فرش دستباف نگین درخشان صادرات غیر نفتی ( تهدیدها و راهکارها ) فرش دستباف نقطه تلاقی صنعت و هنر ایرانی است و بسیاری با عبارت صنعت فرش مخالفند . زیرا آنجا که دستان خسته قالیبافان گره را بر گره روی دار فرش استوار می کنند و نقش می زنند ،تنها هنر است که زنده می ماند. هنر فرش ایران از دیرباز معروف ذوق و هنر ایرانی بوده است. شهرت جهانی فرش دستباف ایران از ۲ جنبه تنوع زیاد طرح و نقشه و کیفیت مناسب مطرح بوده است و برای حفظ هویت ، شهرت و موقعیت فرش ایرانی لازم است به ویژگی های فرش از این دو جنبه توجه کافی شود.
صنعت فرش با توجه به اشتغال زایی بالاو ارز آوری زیاد از اهمیت خاصی برخوردار است . ولی در سالهای اخیر این صنعت با رکود نسبی مواجه شده است و به دلیل اهمیت فوق العاده ای که صنعت فرش در اقتصاد کشور دارد نیاز است که از ابعاد مختلف این رکود مورد بررسی قرار گیرد.
طی چند سال اخیر صنعت فرش ایران با مشکلات عدیده ای روبرو شده است و برای افزایش توان صادراتی و حفظ سهم ایران در بازارهای جهانی باید به نکات بسیار مهمی توجه کرد . امروزه فرش ایرانی از نظر مواد اولیه و رنگرزی با مشکلات عدیده ای روبرو است و از این رو در معرض یک تهدید جدی قرار دارد متاسفانه باید اذعان داشت که رقبا در حال حاضر برای پیشی گرفتن از ایران و تسخیر بازارهای جهانی فرش تلاش می کنند.

سالانه نزدیک به ۸۰ هزار تن پشم از گوسفندان نژاد ایرانی استحصال می شود و نزدیک به ۹۰درصد آن برای بافتن فرش دستباف مورد استفاده قرار می‌گیرد. نژادهای گوسفندی موجود در ایران به دلیل نوع نژاد و خصوصیات مناسب فیزیکی و مکانیکی مناسب ترین نوع پشم را جهت مصرف در فرش دستباف تولید می کنند، این امر باعث شده است تا کشورهای رقیب همچون چین ، پاکستان و هند که اقدام به تولید فرش دستباف و در برخی موارد تولیدفرش هایی با نقشه های ایرانی کرده اند ، نتوانند تولیدی با خصوصیات فیزیکی و مکانیکی مشابه فرش ایران داشته باشند،اقدام به خرید و واردات پشم از ایران کرده اند تا بتوانند فرش ایرانی را با پشم گوسفندی ایرانی تولید و به بازارهای جهانی ارائه کنند.

کیفیت مواد اولیه از جمله الیاف پشم مصنوعی بر روی کیفیت یک فرش تاثیر تعیین کننده ای دارد. استحکام و ازدیاد طول الیاف پشم دباغی و خامه تولیدی از آنها نسبت به الیاف و نخ پشم نو بسیار پایین است. با افزایش درصد میزان الیاف پشم دباغی در خامه، میزان استحکام در خامه کاهش می یابد و حضور این الیاف باعث افزایش ناهمواری و پرز می شود.

فرش ایران در گذشته به واسطه استفاده از رنگزاهای طبیعی در رنگرزی خامه قالی و برخی عوامل دیگر از شهرت جهانی برخوردار بوده است.متاسفانه چندی است که با ورود رنگزاهای مصنوعی و استفاده از آن در رنگرزی خامه قالی فرش دستباف ایرانی دستخوش تغییراتی شده است و در حال حاضر با رشد آگاهی مصرف کنندگان از مشکلات و معضلات احتمالی استفاده از رنگرزهای مصنوعی و فشار روزافزون محیط زیست، تولیدکنندگان فرش به دنبال جایگزین برای رنگرزهای مصنوعی هستند. بازگشت به استفاده از رنگرزهای طبیعی در رنگرزی خامه قالی بافی به عنوان بهترین ماده جایگزین برای رنگرزهای مصنوعی امری غیرقابل اجتناب ناپذیر است و سازگاری رنگهای طبیعی با جسم و حتی روح آدمی مورد تائید همگان است، بنابراین از تمام امکانات مادی و معنوی جهت تحقق فراگیری رنگرزی طبیعی استفاده کرد. متاسفانه باید اذعان کرد که این مشکلات و عدم توجه به آنها سبب شده است تا رقبا از ایران پیشی بگیرند و بازارهای جهانی فرش را تسخیر کنن.

پارچه بافی

بافتن پارچه با دست ، خصوصاً پارچه های ابریشمی و زری از قدیم در ایران و همچنین آذربایجان شرقی معمول و متداول بوده است. چنانکه در دوره صفویه که به عصر طلا یی و درخشان بافندگی شهرت دارد، پارچه هایی از حریر ساده ، ابریشم زربفت و مخمل ابریشمی بافته شده.

نقره سازی

صنعت نقره سازی از دیر باز در تبریز رواج داشته است. تا ۲۰ سال پیش حدود ۲۵ کارگاه نقره سازی با ۱۰۰ نفر هنرمند نقره کار در تبریز فعالیت داشتند. اما امروزه این هنر بی نظیر دستی در حال نابودی است و صاحبان این هنر به مشاغل دیگری روی آورده‌اند.

سفالگری و سرامیک سازی

محصولات سرامیک استان در چند کارگاه در شهر زنوز و تبریز تولید می شود. استادکاران سرامیک زنوز از نوع خاک مرغوب ( کائولن یا خاک چینی) استفاده می کنند. علاوه بر کارگاه های سرامیک سازی زنوز، در کوزه کنان شبستر هم صنعت سفالگری دارای سابقه ای بس طولانی است و تولیدات سفال آن در سراسر آذربایجان توزیع می شود.

سوزن دوزی

سوزن دوزی در بخش ممقان در ۵۰ کیلومتری غرب تبریز از دیرباز رواج داشته است. در سال های اخیر با توجه به درآمد اندکی که از این صنعت عاید هنرمند سوزن دوز می شد، به تدریج علاقه به این هنر کاهش یافت ؛ ولی با تلاش سازمان صنایع دستی، صنعت سوزن دوزی دوباره رونق یافته است. به جای ماده اولیه سوزن دوزی که در گذشته ابریشم طبیعی بود، امروزه از ابریشم مصنوعی استفاده می شود

سبد بافی

در شهر تبریز، بافت سبد برای حمل نان و میوه رواج دارد. برای بافتن سبد از تـَرکـِه (چوب انعطاف پذیر درخت) درختان قره آغاج، سنجد، به، آلبالو و بید استفاده می شود. در شهر مراغه و روستاهای اطراف آن نیز سبدهای بسیار ظریفی از چوب موسون می بافند. در مرند و روستاهای بُناب و بهرام و کشکسرای ، از ساقه گندم برای ساخت سبد استفاده می شود.

نقره کوبی

نوع جنس این تسبیح ها از نوعی هسته میوه (آویگادو) است که در زبان عامیانه به آن کشکول گفته میشود و از آفریقا وارد می‌شود. نقره بکار رفته نیز کاملا خالص می‌باشد که با انجام سوراخ‌کاری، نقره‌های مورد نظر جای‌گذاری شده و سپس پرداخت زده میشوند. علاوه بر هسته میوه آویگادو، از چوب یسر، عناب، آبنوس و صندلوس در ساخت تسبیح استفاده می‌شود.

چاپ کلاقه‌ای

چاپ باتیک یا کلاقه ای با استفاده از رنگهای گیاهی، بازیک، کرومی، اسیدی، خمی و راکتیو روی پارچه های ابریشم طبیعی، مصنوعی و نخی انجام میشود. در حال حاضر تولیدات باتیک به کشور های آلمان، آمریکا، آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان صادر میشود.

زیور آلات سنتی

زیورآلات سنتی علاوه بر طلا، از جنس نقره و طلای عیار پائین نیز ساخته میشوند. بطور کلی نحوه ساخت زیورآلات سنتی در هفت مرحله و توسط افراد مختلفی انجام میگیرد تا یک اثر زیبا و باارزش شکل گیرد. این مراحل عبارتند از :
۱- طراحی
۲- ماکت سازی
۳- اجرا
۴ – مینا کاری
۵- مرصع کاری
۶- تمیزکاری(پرداخت)
۷- سرهم سازی قطعات

سفالگری

در این شیوه کلیه مراحل ساخت سفال به شیوه کاملا سنتی انجام می‌شود و عمدتا شامل ظروف کاربردی همچون بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری، قنددان و…. میشود. پوشش این نوع سفال با دو نوع لعاب ترانسپارانت بی رنگ و ترانسپارانت فیروزه ای انجام می‌گیرد که آوازه این نوع سفال‌ها با لعاب فیروزه‌ای به فراتر از مرزهای کشورمان نیز رسیده است. همچنین عده‌ای از هنرمندان این استان با ایجاد تزئیناتی بر روی سفال خاک سفید، با استفاده از تکنیک‌های نقاشی، برجسته کاری، کنده کاری و مشبک کاری زیبایی دو چندانی به این آثار می‌بخشند.

نقره سازی

نقره سازی و هنرهای وابسته به آن در شهر تبریز با کیفیت ممتاز و توسط هنرمندان بسیاری جریان دارد. دواتگری، ملیله کاری، حکاکی، قلمزنی و سیاه قلم از جمله رشته های فعال وابسته به هنر صنعت نقره سازی در این استان میباشد. زیورآلات، ظروف کاربردی و تزئینی، آئینه و شمعدان، قاب عکس و…… از جمله آثار تولیدی نقره می‌باشند.

ورنی بافی

ورنی یکی از زیراندازهای سنتی منطقه آذربایجان می‌باشد که در منطقه اهر و ارسباران به صورت وسیعی توسط زنان عشایر بافته میشود. مشخصات فنی ورنی به شرح زیر میباشد: دار ورنی در دو نوع فلزی و چوبی ساخته میشود که بصورت عمودی چله کشی شده و از جنس نخ، پشم و ابریشم می‌باشد.

زمینه معمولا از جنس پشم تازه، تمام ابریشم و یا پشم کهنه (تهیه شده از مصالح جاجیم های مستعمل) می باشد. نقوش بافته شده به صورت ذهنی می باشد اما امروزه نقشه های جدیدی آماده و بافته می شود. رنگرزی الیاف ورنی به هر دو شیوه شیمیایی و گیاهی انجام می‌گیرد.

ساز سنتی

قارمان از سازهای بادی کلاویه ای می باشد که از صدها سال پیش در کشور روسیه ساخته می شود و از حدود ۱۰ سال قبل نیز، ساخت آن در ایران متداول شده است. در ساخت اتاق (بدنه) قارمان عمدتاً از چوب افرا، چوب کاج و… استفاده می شود. برای زیبایی ظاهر آن اشکال زیبایی از جنس صدف و به صورت معرق با پوشش پلی استر ایجاد می‌شود.

نگارگری

نگارگری، نقاشی سنتی با پیشینه ای کهن می باشد که حالت روایی دارد و از دیدگاه عرفانی و فلسفی و بیان وقایع تاریخی بهره می برد. ترسیم جزئیات و حقیقت نهایی از ویژگی‌های هنر نگارگری می‌باشد. دانش و هنر تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی در گذشته فقط در انحصار چند کشور بوده اما خوشبختانه در سالیان اخیر هنرمندان ایرانی، به خوبی گام در عرصه این هنر نهاده و آثار زیبا و ارزشمندی را خلق کرده‌اند.

تراش سنگ

فرآیند تولید این هنرصنعت به این ترتیب است که ابتدا، راف (مواد خام) انتخاب و نوعی طرح بر روی آن توسط یک شخص کاملاً آشنا به فن تراش و با کمک رایانه دارای پردازشگر سه بعدی، بعد از عکسبرداری از راف مورد نظر، بهترین نوع و مدل و طرح تراش با کمترین ریزش انتخاب می شود، سپس راف بر روی داپ که به میله فلزی یا چوبی یا پلاستیکی غیرقابل انعطاف با قطر و اندازه های مختلف است توسط موم مخصوص که ۹۰% آن گیاهی می باشد و یا چسب مخصوص متصل می شود. سپس طرح مورد نظر بر روی آن راف اجرا می گردد.

سوزن دوزی

شهرستان ممقان در ۴۲ کیلومتری جنوب غربی تبریز واقع شده و هنر سوزن دوزی به صورت بومی سالیان متمادی است که در آن جریان دارد و عمدتاً توسط زنان و دختران منطقه انجام می‌گیرد. عرق چین، رومیزی، زیرلیوانی، کوسن، جلیقه و… از جمله تولیدات سوزن دوزی این منطقه می باشد. ویژگی خاص این نوع سوزن دوزی استفاده از طرح‌های بسیار متنوع سنتی و هندسی و همچنین بکارگیری رنگ‌های شاد و درخشان همچون زرد، سبز، آبی فیروزه ای، نارنجی، بنفش، صورتی و… است که بواسطه جنس براق نخها (ابریشم مصنوعی)، درخشش دوچندانی به سوزن دوزی می‌بخشد.

معرق چوب

مصالح مورد نیاز آن عمدتاً شامل چوب‌های رنگی، صدف، خاتم، عاج، استخوان و …. می باشد . ویژگی الحاقی بودن این هنر باعث شده تا بتوان آن را به روی زیرساخت‌های متنوعی اجرا نمود. امروزه اغلب برای اجرای تابلوهای معرق از شیوه زمینه رزین استفاده می‌کنند ولی گاهی هم برای اجرای تابلوهای مرغوب تر، شیوه زمینه چوب به کارگرفته می شود. گرچه تابلوهای ساخته شده به شیوه زمینه چوب ارزش فنی و هنری بالایی دارند ولی تابلوهای اجرا شده به شیوه زمینه رزین به دلیل تضاد رنگی خاصی که دارند از جلوه بیشتری برخوردارند و البته به لحاظ راحتی ساخت نسبت به تابلو زمینه چوب مشابه، قیمت پایین‌تری دارند.

معرق کاشی

در دوره سلجوقیان معرق کاری رونق گرفت و به سمت کمال رفت و هنرمندان و صنعتگران که همیشه به فکر نوآوری بودند، موفق شدند قطعات کاشی را تا حد ممکن کوچک‌تر کنند تا زیباترین اشکال را در رنگ‌های آرام و لطیف نمایش دهند و بهترین نوع معرق کاشی را در سطوح بناها جلوه نمایند. یکی از بهترین نمونه‌های کاشی کاری معرق در جهان، مسجد کبود تبریز است.

گره چینی چوب

گره چینی چوب از جمله هنرهای زیبا و قدیمی کشورمان است که اجرای آن نیازمند وقت و مهارت زیادی می باشد. نوعی از گره چینی، گره چینی شیشه دار میباشد که کاربرد عمده آن در اروسی و درب و پنجره خانه های قدیمی می باشد و چوب و شیشه‌های مخصوص رنگی اصلی ترین اجراء تشکیل دهنده این نوع گره چینی می باشد.

منبت چوب

از آنجا که عموما بخش تزیینی منبت به صورت پیرایشی و غیرالحاقی است، بنابراین دارای دوام زیادی نیز هست و در صورتی که بر اثر عوامل آسیب زای خارجی صدمه نبیند به اندازه عمر چوبی که منبت بر روی آن اجرا شده دوام دارد.

گلیم بافی

در گذشته بافت گلیم بیشتر مصرف خانگی داشته و به ندرت برای فروش تولید می شد و ابعاد آن نیز بسته به دلخواه بافنده صورت می گرفته ولی ابعاد گلیم‌های این استان از نظر بافت و نقوش متنوع بوده و هر منطقه بافت و نقوش مخصوص به خود را دارا بوده است. در حال حاضر بافت گلیم در شهرستانهای میانه، هشترود، و بخش خراجوی مراغه جریان دارد.

نگارنده وحید زینالی