روزگاری نه چندان دور، بالا رفتن آب دریاچه ارومیه و ورود آن به جاده نگرانی مسئولان بود ولی امروز تا چشم کار می‌کند خشکی است. حال و روز این دریاچه چیزی شبیه جنگ دریا و کویر است، آب و نمک بعد از سال‌ها همزیستی راه جدایی را در پیش گرفته‌اند، محاصره‌ی خشکی روز به روز بیشتر شده و آب هم جای خود را به کویر نمک می‌دهد.

به گزارش پایگاه خبری بامدادتبریزبه نقل از ایسنا، منطقه آذربایجان شرقی، دریاچه ارومیه داغ بر دل نشسته آذربایجان است که با هر خبر ناگوار از کاهش وسعت آن شعله‌های یأس و ناامیدی در دل مردم افروخته می‌شود، دریاچه سال‌هاست دغدغه و چالش بزرگ مردم شمال غرب کشور شده و دولت تدبیر و امید برای احیای آن به عنوان یک وعده‌ی انتخاباتی کمر همت بسته است.

ریزگردهای نمک ناشی از خشکی دریاچه جان ۱۴ میلیون نفر را به خطر می‌اندازد که باتوجه به این موضوع، کارشناسان داخلی و خارجی در قالب ستادی با محوریت دانشگاه صنعتی شریف برنامه‌ای ۱۰ ساله را برای احیای دریاچه ارومیه ارایه کردند که تثبیت وضعیت در دو سال اول و رساندن دریاچه به تراز اکولوژیک در سال ۱۴۰۲ کلیات این برنامه‌ریزی است. بر اساس برنامه ستاد احیاء وسعت دریاچه در سال ۱۴۰۲ باید به ۴۳۰۰ کیلومتر مربع و حجم آن به ۱۴٫۵ میلیون متر مکعب برسد.

روند خشکی دریاچه از ۲۰ سال گذشته آغاز شده و سالانه تراز سطح آب دریاچه ۴۰ سانتی متر کاهش یافته که در مجموع ارتفاع آب هشت متر پایین آمده و از ۳۲ میلیارد متر مکعب آب هم تنها حدود دو میلیارد متر مکعب باقی مانده است، اما طی پنج سال گذشته با اقدامات دولت و تزریق اعتبارات وضعیت تا حدودی تثبیت شده و پروژه‌های مختلفی برای وارد کردن آب مطمئن به پیکره‌ی دریاچه و در نهایت احیای آن در حال اجراست.

برداشت غیر مجاز از چاه‌های مجاز و غیر مجاز، احداث پل میان‌گذر شهید کلانتری، کاشت درختانی نظیر هلو به جای درختان گردو و بادام در حوزه آبریز دریاچه رومیه و در نهایت افزایش جمعیت و نیازهای منطقه باعث شده تا سال به سال دریاچه به سمت خشکی رود.

تاثیر پل میان‌گذر شهید کلانتری بر خشکی دریاچه ارومیه

تاثیر پل میان‌گذر شهید کلانتری بر خشکی دریاچه یکی از موضوعات جنجالی و مورد بحث کارشناسان است و در این زمینه اختلاف نظرهایی هم وجود دارد. اخیراً «جعفر شریفی» – یکی از اساتید رشته‌ی رسوب شناسی در گفت‌و‌گو با ایسنا با تأکید بر این‌که پل میان گذر در خطرناک‌ترین مکان‌ دریاچه در گودال لجنی و بین دو گسل اصلی ایجاد شده، گفته است: «زیر آن حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر لجن یا رس قرار دارد که این موجب تداوم نشست سطح دریاچه در این محل شده است. در چنین شرایطی به جای ایجاد پل در این مکان و پر کردن محل آن با سنگ بهتر بود که پل میان گذر با یک کیلومتر فاصله و از سمت روستای «گمیچی» رد می‌شد تا منجر به این مشکل و تخریب دریاچه نمی‌شد. اکنون پل باید به طور کامل از محل فعلی خود برداشته شود، به این دلیل که سطح دریاچه در این قسمت در حال نشست بوده و در آینده می‌تواند برای پل زیان بار باشد و هم‌چنین با این عمل جریان‌های چرخشی آب دریاچه به حالت طبیعی خود بر می‌گردد.»

بر اساس مصوبات ستاد احیاء، طرح بررسی اثرات جاده میان گذر بر دریاچه از سوی دکتر علیرضا مجتهدی و دکتر جواد پارسا دو تن از اساتید دانشگاه تبریز در گروه‌های مهندسی آب و گروه آموزشی آبیاری دانشکده‌های مهندسی عمران و کشاورزی این دانشگاه به سرانجام رسیده که در نتایج این طرح آمده است: «اصلی‌ترین عامل ایجاد جریان در دریاچه و گردش آب در آن، وزش باد تشخیص داده شده که دو دسته طوفان غالب و متناسب با آن دو دسته جریان غالب در این پهنه آبی شناسایی شد. در حالت کم‌آبی بخش اعظمی از ناحیه جنوبی خشک است و لذا در این حالت، بود و نبود میان‌گذر تاثیری بر گردش آب در دریاچه ندارد. در حالت تراز اکولوژیک و پرآبی که ناحیه جنوبی نیز دارای آب است، میان‌گذر منجر به تغییر الگوی جریان در دو بخش شمالی و جنوبی شده و الگوی گردش آب در دریاچه را به ویژه در مواقع طوفانی برهم زده است.»

«خلیل ساعی» – دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌شرقی در خصوص این طرح تحقیقاتی دانشگاه تبریز می‌گوید: بر اساس مطالعات دانشگاه تبریز، پل میان‌گذر شهید کلانتری حدود ۱۰ الی ۱۲ درصد در خشکی دریاچه تأثیر گذاشته است.

آخرین وضعیت دریاچه

تراز کنونی سطح آب دریاچه ارومیه ۱۲۷۰٫۶۸ متر است که نسبت به سال گذشته افزایش دو سانتی‌متری را نشان می‌دهد؛ البته در فروردین و اردیبهشت امسال شاهد کاهش حدود ۲۵ سانتی‌متری سطح تراز آب بودیم که لای‌روبی مسیر رودهای منتهی به دریاچه ارومیه و افزایش میزان بارندگی در بهبود شرایط و تثبیت وضعیت دریاچه در فصل تابستان تأثیر گذار بوده است.

طبق آخرین آمار، حجم آب یک میلیارد و ۸۶۰ میلیون متر مکعب بوده که تیرماه سال گذشته این آمار یک میلیارد و ۸۳۰ میلیون متر مکعب را نشان می‌داد، همچنین وسعت دریاچه هم با افزایش نسبی در تیرماه سال جاری به ۲۲۰۸ کیلومتر مربع رسیده که سال گذشته وسعت آن ۲۱۸۵ کیلومتر مربع بود.

ساعی با اشاره به ثبت حداقل تراز دریاچه در سال ۹۴، می‌گوید: تراز دریاچه در سال ۹۴ به ۱۲۷۰٫۰۴ نیز کاهش یافته بود، پس از آن با اقدامات موثر دولت و پنج سازمان متولی از جمله شرکت آب منطقه‌ای، آب و فاضلاب، جهاد کشاورزی، منابع طبیعی و حفاظت محیط زیست وضعیت دریاچه بهبود یافته و تثبیت شد.

یک قدم دیگر برای احیاء

مطالعات پژوهشگاه مکانیک پژوهشکده‌ی فضایی ایران پس از عمق سنجی شمال و جنوب دریاچه مابین پل شهید کلانتری در شهریور و اسفندماه نشان می‌دهد که با ورود آب شیرین نمک‌های رسوب شده در آب حل شده و دریاچه از کف عمق پیدا کرده است.

دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌شرقی این اتفاق را مثبت اریابی کرد و در این خصوص می‌گوید: تعدادی از کارشناسان معتقد بودند روزی کف دریاچه از حالت کاسه‌ای به حالت بشقابی در می‌آید و در این صورت احیای دریاچه مقدور نخواهد بود که این مطالعات نشانگر این است که دریاجه مجدد عمق یافته و به حالت احیاء نزدیک‌تر شده است.

چه خبر از اعتبارات؟

اجرای پروژه‌‌های ستاد احیاء تنها با تخصیص اعتبارات ممکن بوده که دولت در این زمینه تاکنون ۲۳۰۰ میلیارد تومان هزینه کرده است، در این بین از سهم ۷۰۰ میلیارد تومانی آذربایجان شرقی تنها ۳۰۳ میلیارد تومان تخصیص یافته است.

ساعی در خصوص تخصیص بخش محدودی از اعتبارات برای آذربایجان شرقی، اظهار می‌کند: باتوجه به اینکه پتانسیل آبی آذربایجان غربی بالاتر بوده، عمده کارها باید در این استان انجام شود که به همین دلیل بودجه‌ی آنان از محل ستاد احیای دریاچه بیشتر است.

او با اشاره به اختصاص ۴۰ درصد اعتبارات دریاچه ارومیه، اضافه می‌کند: وضعیت مالی دولت برای کسی پوشیده نیست؛ با این حال موضوع احیای دریاچه ارومیه در اولویت بوده و همواره در جمع افراد تصمیم‌گیر به این موضوع توجه می‌‌شود.

او ادامه می‌دهد: حقابه دریاچه سالانه دو میلیارد و ۵۷۸ میلیون متر مکعب است که تنها ۳۹۳ میلیون متر مکعب آن سهم آذربایجان شرقی بوده و مابقی باید از استان‌های آذربایجان غربی و کردستان تأمین شود.

ساعی اظهار می‌کند: بخشی از برنامه‌ها منطبق با تخصیص اعتبارات بوده و به همان میزان که اعتبارات اختصاص نیافته، از برنامه عقب هستیم.

تبخیر بلای جان دریاچه ارومیه

این روزها دمای هوای استان‌های آذربایجان شرقی و غربی در ساعاتی از روز ۴۰ درجه را هم رد می‌کند، این نگرانی وجود دارد که با افزایش دما، سرعت تبخیر آب دریاچه ارومیه نیز سرعت بگیرد و زحمات ستاد احیاء در فصل زمستان و بهار برای تثبیت تراز دریاچه هدر رود.

باتوجه به اینکه سالانه ۱٫۲ میلیارد مترمکعب الی ۱٫۴ ملیارد مترمنکعب آب دریاچه در فصل تابستان تبخیر می‌شود، اندیشیدن تدابیری برای کاهش تبخیر آب ضرورت دارد که ساعی در این خصوص اظهار می‌کند: رها سازی توپ در سطح دریاچه برای کاهش تبخیر آب یکی از روش‌های مرسوم است، اما باتوجه به وسعت دریاچه و وجود باد استفاده از چنین روشی غیر ممکن است.

او اضافه می‌کند: ستاد احیاء با دانشگاه‌های مختلف در زمینه به حداقل رساندن تبخیر آب دریاچه ارومیه گفت‌وگو کرده و در حال حاضر روش استفاده از لیزر به عنوان چتری بر روی آب مورد تأکید است؛ البته این طرح هنوز در مرحله‌ی مقدماتی قرار دارد.

دریاچه آب مطمئن می‌خواهد

علاوه بر لای‌روبی رودخانه‌ها، تغییر الگوی کشت، صرفه جویی در مصرف آب و … دریاچه ارومیه برای احیاء نیازمند تزریق آب مطمئن بوده که در این خصوص دو پروژه انتقال آب از رودخانه زاب و انتقال پساب تصفیه شده شهرهای تبریز و ارومیه دنبال می‌شود .

با پایان یافتن این پروژه‌ها سالانه ۸۵۰ الی ۹۰۰ میلیون مترمکعب آب مطمئن وارد پیکره دریاچه می‌شود که با احتساب آب رودخانه‌های لای‌روبی شده، بارندگی‌ها، سرازیر شدن آب تعدادی از سدها به سمت دریاچه در برخی از ماه‌های سال، به نظر می‌رسد در سال‌های آتی شاهد تغییر محسوس در روند احیا خواهیم بود.

ساعی در خصوص پروژه انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه می‌گوید: تونل انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه به طول ۳۶ کیلومتر در حال اجرا بوده که حفاری ۲۱ کیلومتر از آن به اتمام رسیده و مابقی تونل از سه جبهه توسط دستگاه‌های «تی بی ام» به سرعت در حال اجرا بوده و سال ۹۸ نیز به اتمام می‌رسد. با اتمام این پروژه سالیانه ۶۵۰ میلیون مترمکعب آب وارد پیکره‌ی دریاجه می‌شود.

او اضافه می‌کند: مدول دوم تصفیه خانه تبریز نیز به سرعت در حال اجرا بوده و بر اساس اعلام مسئولان مربوطه، بخش مایع این تصفیه خانه اواخر امسال یا در سه ماهه اول سال ۹۸ به بهره‌برداری می‌رسد.

تأثیر تغییر الگوی کشت در تثبیت وضعیت دریاچه

تغییر الگوی کشت در مزارع حوزه آبریز دریاچه ارومیه به عنوان یکی از اصلی‌ترین مصوبات ستاد احیاء پیگیری شده و بر این اساس اکنون سطح کشت پیاز در ایلخچی از ۱۵۰۰ هکتار به ۲۵ هکتار کاهش یافته و کشت کلزا مدنظر کشاورزان این منطقه قرار گرفته است.

همچنین باتوجه به نیاز آبی کم پسته و سازگاری آن به آب شور، به کشاورزان منطقه نسبت به کشت پسته توصیه می‌شود.

ساعی ادامه می‌دهد: دولت تا حدود زیادی به وظایف خود در قبال دریاچه عمل کرده است، در این بین احیای دریاچه همراهی مردم و جوامع محلی در تغییر الگوی کشت و صرفه جویی در مصرف آب را می‌طلبد. در یکی از روستاهای شهرستان بناب خود اهالی برای پلمپ ۱۲۰۰ چاه و استفاده از ۱۵۰ چاه ساماندهی شده داوطلب شده‌اند.

او ادامه می‌دهد: دفتر امور روستایی ستاد احیاء با اعطای وام برای روستاییان به دنبال راه‌اندازی کسب و کار جدید در روستاها به جای کشاورزی و به حدأقل رساندن مصرف آب در حوزه آبریز دریاچه ارومیه است. معتقدم برای مدیریت بحران آب در کشور مردم به ویژه کشاورزان و صنعت‌گران دولت را همراهی کنند.

*تمامی تصاویر این گزارش توسط عکاس ایسنا در تاریخ ۱۹ تیرماه سال جاری از اطراف میانگذر شهید کلانتری ثبت شده است.

سامان عیوضی – ایسنا منطقه آذربایجان شرقی