پژوهش و تحقیق سنگ بنای اولیه توسعه و رشد هر کشور و ملتی به حساب می‌آید، اما چرا در کشورمان به درد مردم نمی‌خورد و کاربردی نیست و فقط می‌توان خاک خورده آن را در آرشیو کتابخانه‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی یافت، جای بسی تامل دارد.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی بامداد تبریز به نقل از فارس، موسی‌ کاظم‌زاده: امروزه در اکثر کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه، ایجاد رفاه، امنیت و استقلال و به ویژه توسعه پایدار و متوازن در عرصه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و … همواره رابطه مستقیمی بین تولید علم و فناوری با توجه به نیاز آن جامعه دارد.

از این رو، نزدیک دو دهه است که به‌منظور ترویج فرهنگ پژوهش و فناوری و استفاده کاربردی از آن در کشورمان روز و هفته پژوهش بیشتر با هدف شناسایی توانمندی‌های پژوهش و فناوری مراکز تحقیقاتی، امکان تجاری‌سازی یافته‌های پژوهش و فناوری (فن بازار)، شناسایی و معرفی پژوهشگران برتر، نهادینه کردن پژوهش در سطح جامعه، فراهم کردن فضای همکاری بین پژوهشگران و برقراری ارتباط مراکز صنعتی و تولیدی با مراکز تحقیقاتی برگزار می‌شود.

به سخن دیگر، از سال ۱۳۷۹ به منظور ترویج فرهنگ پژوهش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری چهارمین هفته آذرماه را با توجه به نامگذاری ۲۵ آذرماه به نام روز پژوهش از طرف شورای فرهنگ عمومی، به‌نام هفته پژوهش نامگذاری شده که همه ساله در این ایام برنامه‌های متعددی را با همکاری سازمان‌ها، نهادها، دانشگاه‌ها و مؤسسات مرتبط با پژوهش و فناوری برگزار می‌شود تا اینکه کلیه ذی‌نفعان ضمن اطلاع از روند پژوهش و وضعیت موجود در کشور برای آینده، برنامه‌ریزی و اقدامات بهتر و مهم‌تری را در دستور کار خود قرار دهند.

بنابراین، هفته پژوهش سال‌جاری از ۲۳ تا ۲۹ آذرماه همزمان با سراسر کشور با شعار «پژوهش اثربخش، فناوری ارزش آفرین و رونق تولید» در دانشگاه و سایر مراکز تحقیقاتی برگزار می‌شود.

 روز اول هفته پژوهش روز شنبه ۲۳ آذرماه با عنوان «پژوهش و فناوری: مدرسه، دانشگاه و جامعه» نامگذاری شده که در این روز مراسم زنگ پژوهش، تقدیر از دانش‌آموزان نمونه و بازدید از دانشگاه‌ها، صنایع و مراکز تولیدی انجام خواهد شد.

۲۴ آذرماه که دومین روز هفته پژوهش و فناوری است با عنوان «پژوهش، فناوری و توسعه ملی» نامگذاری شده است و سومین روز این هفته مورخ ۲۵ آذرماه «گام دوم در پژوهش و فناوری» نام دارد و برگزاری مراسم هفته پژوهش و فناوری توسط دستگاه‌های اجرایی با رویکرد بیانیه گام دوم انقلاب برگزار می‌شود.

۲۶ آذرماه نیز با عنوان «پژوهش، فناوری و رونق تولید» نامگذاری شده است و افتتاح بیستمین نمایشگاه دستاوردهای پژوهش، فناوری و فن بازار و همچنین تجلیل از پژوهشگران، کارآفرینان، ایده‌های برتر و استان‌های برتر انتخاب شده از برنامه‌های این روز اعلام شده و روز چهارشنبه ۲۷ آذرماه مصادف با پنجمین روز هفته پژوهش، به عنوان «پژوهش، فناوری و اثربخشی اجتماعی» انتخاب شده و ۲۸ آذرماه و ششمین روز این هفته با عنوان «پژوهش، فناوری، مشارکت ملی» روز جمعه ۲۹ آذرماه است و مراسم اختتامیه بیستمین نمایشگاه دستاوردهای پژوهش، فناوری و فن بازار برگزار خواهد شد.

سایه روشن  سهم پژوهش در رفع نیازهای جامعه

حال سوالی که در این میان مطرح می‌شود، اینکه آیا نامگذاری یک روز به نام روز پژوهش و برپایی هفته‌ای به نام پژوهش و فناوری در سال می‌تواند با برطرف نمودن مشکل این حوزه دردی از مردم و نیازهای روز جامعه را حل نماید؟ آیا پژوهش‌ها، ایده‌ها و طرح‌های ارائه شده در دانشگاه‌ها و دیگر مراکز تحقیقاتی قابلیت کاربردی شدن، تجاری‌سازی و تبدیل به ثروت در بازارهای هدف را دارند؟ آیا به‌کارگیری آن در صنعت و جامعه می‌تواند دردی از جامعه و صنعت را حل نماید یا خیر؟

با این اوصاف، چرا پژوهش و تولید علم و فناوری در کشورمان و در راس آنها در خطه آذربایجان به داد مردم نمی‌رسد و کاربردی نیست؟

از سویی  از آنجایی که شعار هفته پژوهش امسال به‌نام «پژوهش اثربخش، فناوری ارزش آفرین و رونق تولید» با توجه به نامگذاری رهبر معظم انقلاب، «رونق تولید» تعیین شده است.

حال این پرسش مطرح می‌شود که با وجود تأکیدات رهبری در سال‌های اخیر به این موضع، چه ‌میزان مسوولان و دست‌‎اندرکاران نظام و در راس آنها روسای دانشگاه و مراکز تولید علم و فناوری، فرمان ایشان را در پیشبرد برنامه‌‎های خود قرار می‌دهند؟ آنچه در این مورد مهم به ‌نظر می‌رسد، این است دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به‌واسطه پشتوانه علمی با کیفیت ‌بخشی به تولیدات ملی می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در سال «رونق تولید» داشته باشند، چرا که دانشگاه‌ها با تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد متناسب با نیازهای روز جامعه و افزایش تولید ملی می‌توانند در توسعه و پیشرفت همه جانبه کشورمان گام های موثری بردارند.

با این وجود، رهبر معظم انقلاب همواره در بیانات و مراسم مختلف به دانشگاه‌ها، دانشگاهیان، مراکز پژوهش و پژوهندگان خواسته‌اند همیشه و در همه حال با احساس مسوولیت بیشتر به بررسی، کنکاش، حل مشکلات و چالش‌های کشور بپردازند.

بنابراین در این باره نیز در بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به دانشگاهیان متذکر شده‌اند؛« دانش،‌ آشکارترین وسیله عزت و قدرت یک کشور است. روی دیگر دانایی، توانایی است.

دنیای غرب به برکت دانش خود بود که توانست برای خود ثروت، نفوذ و قدرت ۲۰۰ ساله فراهم کند و با وجود تهیدستی در بنیان‌های اخلاقی و اعتقادی با تحمیل سبک زندگی غربی به جوامع عقب‌مانده از کاروان علم، اختیار سیاست و اقتصاد آنها را به دست گیرد.

ما به سوءاستفاده از دانش مانند آنچه غرب کرد، توصیه نمی‌کنیم اما مؤکداً به نیاز کشور به جوشاندن چشمه‌ دانش در میان خود اصرار می‌ورزیم.

به‌حمدالله استعداد علم و تحقیق در ملت ما از متوسط جهان بالاتر است. اکنون نزدیک به دو دهه است که رستاخیز علمی در کشور آغاز شده و با سرعتی که برای ناظران جهانی غافلگیرکننده بود -یعنی یازده برابر شتاب رشد متوسّط علم در جهان- به پیش رفته است.

دستاوردهای دانش و فناوری در این مدّت که ما را به رتبه‌ شانزدهم در میان بیش از دویست کشور جهان رسانید و مایه‌ شگفتی ناظران جهانی شد که در برخی از رشته‌های حساس و نوپدید به رتبه‌های نخستین ارتقا داد، همه‌ و همه در حالی اتفاق افتاده که کشور دچار تحریم مالی و تحریم علمی بوده است، ما با وجود شنا در جهت مخالف جریان دشمن‌ساز، به رکوردهای بزرگ دست یافته‌ایم و این نعمت بزرگی است که به‌خاطر آن باید روز و شب خدا را سپاس گفت.

بر این اساس، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی باید با تولید دانش و فناوری‌های لازم، همراه کردن دانش با مهارت، تجاری‌سازی اختراعات، تشکیل اتاق‌های فکر، کرسی‌های نظریه‌پردازی، توسعه ارتباط بین دانشگاه و صنعت، ارتقاء سطح دانش مدیران، تشکیل کمیته علمی تخصصی حمایت از رونق تولید ملی، تربیت نیروی متخصص برای کیفی کردن تولیدات داخلی، ایجاد فرهنگ‌سازی مناسب با تولید ملی و گفتمان خودباوری و فرهنگ اعتماد به نفس و تلاش مستمر؛ زمینه را برای دستیابی به خودکفایی کشورمان در عرصه‌های مختلف را فراهم کنند و در این خصوص ضمن برداشت این محدویت‌ها و چالش‌های پیش روی، این تهدیدها را به فرصت بی‌نظیری برای اقتصاد ایران تبدیل کنند.

بنابراین به عقیده بسیاری از تحلیلگران این حوزه وضعیتی که امروز در حوزه تولید علم و فناوری در دانشگاه‌ها با آن مواجهیم، به‌طور عمده از نگاه غیرکاربردی مسوولان برنامه‌ریز و تصمیم‌گیر کشور به حوزه پژوهش ناشی می‌شود و ادامه این روند بدون شک تبعات نامطلوب بسیاری برای توسعه آینده کشور به دنبال خواهد داشت.

به عقیده کارشناسان در کشورهای همچون ایران هنوز تحقیق جایگاه حقیقی خود را نیافته، اما در کشورهای توسعه یافته پژوهش نقش اساسی در توسعه همه جانبه پایدار آن کشورها دارد که می‌توان آن را بدون تردید نیروی محرک توسعه در همه حوزه‌ها اعم از فرهنگ، اقتصاد، سیاست و جامعه دانست.

در هر حال از آنجایی که توسعه متوازن علم و فناوری یکی از اهداف اصلی نقشه جامع علمی کشور و راهبرد اصلی دستیابی به پیشرفت همه‌جانبه و پایدار هر منطقه از سطح کشورمان به حساب می‌آید، در مقابل براساس آمارهای سال‌های گذشته طی سالیان اخیر تولیدات علمی کشور به نوعی در همه مناطق و از جمله در آذربایجان‌شرقی رشد چشمگیری یافته است ولی این رشد همه جانبه نبوده و بیشتر در بعضی رشته‌های خاص صورت گرفته است و در بعضی دیگر تولیدات علمی توفیق چندانی دیده نمی‌شود. 

از طرف دیگر و از آنجایی که قدرت و استقلال هر ملت و کشوری بر پژوهش و تولید علم و فناوری با توجه به نیاز روز آن جامعه استوار است، ضروری است با توجه به آمایش هر منطقه به ظرفیت دانشگاه‌ها و به ویژه اساتید و نخبگان دانشگاهی آن مناطق که در عرصه‌های مختلف تولید علم و فناوری و به‌خصوص تولید علم به ثروت نقش تعیین‌کننده‌ای دارند، توجه بیش از اینها صورت گیرد، چراکه در عصر امروز، دانایی یکی از محور‌ها و شاخص‌های اصلی پیشرفت و تعالی هر جامعه به شمار می‌رود.

مهم‌تر اینکه شعار هفته پژوهش و فناوری سال‌جاری  نیز تحت عنوان «پژوهش اثربخش، فناوری ارزش‌آفرین و رونق تولید» تعیین شده، ضروری است، دستگاه‌های متولی، سیاستگذاران و متولیان این حوزه بیش از این‌ها به اهمیت و نقش پژوهش در توسعه همه‌جانبه پایدار همه حوزه‌ها اعم از اقتصاد، سیاست، فرهنگ و جامعه توجه داشته باشند که این روزها مقوله پژوهش در کشورمان با دشواری‌های ساختاری و عملکردی فراوانی روبه رو است.

تولید علم و فناوری در قاب آذربایجان

در کنار موارد بیان شده، آذربایجان‌شرقی نیز در حال حاضر با وجود داشتن بیش از ۲۰۰ هزار دانشجو و نزدیک ۵ هزار هیات علمی به عنوان یکی از قطب‌های علمی – آموزشی کشور محسوب می‌شود.

در این استان علاوه‌بر پنج دانشگاه بزرگ دولتی، یک دانشگاه فرهنگیان، یک دانشگاه فنی و حرفه‌ای و دو دانشگاه دولتی در شهرستان‌ها (مراغه و بناب)، ۳۰ مرکز آموزش عالی وابسته به پیام نور، ۳۹ مرکز دانشگاه جامع علمی و کاربردی فعال، ۳۴ واحد و مرکز دانشگاهی وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی، بیش از ۱۰ دانشگاه غیرانتفاعی همچنین تعدادی مراکز آموزشی در شهرستان‌های مختلف استان؛ سهم ناچیزی در تولید علم و فناوری و به خصوص رونق تولید دارد.

البته نباید فراموش کرد، در این خطه با توجه به سابقه وجود مجموعه‌ای به‌نام ربع رشیدی که دانشگاه‌های نسل امروز هم به نوعی از این دانشگاه متولد شده‌اند، سهم ناچیزی در اجرای طرح‌های پژوهشی و میزان مشارکت در تولید ثروت علمی کشور و براساس اطلاعات موجود سهم آذربایجان‌شرقی در بین استان‌ها از طرح‌های پژوهشی کشور در حدود کمتر از ۱۰ درصد اعلام شده است.

ناگفته نماند، خطه آذربایجان در گذشته به نوعی سرآمد و پرچمدار علم و فناوری در کشورمان به شمار می‌رفت، حال برای رسیدن به این ادعا، فقط کافی است نگاهی گذرا  به تاریخ گذشته این منطقه داشته باشیم که حدود ۸۰۰ سال پیش در این سرزمین مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان «ربع رشیدی» توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول تاسیس می‌شود که در روزگاری عصر خویش این مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها بوده است که این روزها از این مرکز علمی فقط تلی خاک و چند ستون باقی مانده است.

در کنار موارد بیان شده، نکته قابل تامل اینکه سهم دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی استان آذربایجان‌شرقی با این سابقه درخشان که در گذشته داشته و این روزها نیز شاهد آن هستیم، چرا در تولید علم و فناوری کشور با توجه به ظرفیت‌های که داشته، در شأن و جایگاه این سرزمین با توجه به نیاز روز جامعه نبوده است، جای بسی تامل دارد که بماند.

بنابراین در این میان آن چه مشخص است اینکه این خطه با وجود داشتن این همه دانشجو، هیات علمی و تعداد مراکز علمی به نوعی سرآمد برخی استان‌های کشورمان به حساب می‌آید اما براساس آمارهای موجود سهم پژوهش برخی دانشگاه‌های استان در تولید علم و فناوری و به‌ویژه میزان مشارکت در تولید ثروت علمی و میزان بهره‌مندی از ثروت علمی کشور؛ با توجه به سابقه تولید علم و فناوری در این سرزمین ( وجود مجتمع آموزش عالی به‌نام ربع رشیدی که قدمت حدود ۸۰۰ ساله دارد) در شأن این استان نبوده و برای رسیدن به مرحله ایده‌آل باید بیش از این‌ا تلاش کرد.

در نهایت با تاکید کرد، طبق فرمایشات رهبر معظم انقلاب بخش مهمی از جهاد اقتصادی مسئله‏ تولید ملی و رونق تولید است که در شعار هفته سال‌جاری نیز بر اثربخشی پژوهش و فناوری در رونق تولید ملی تاکید شده، بنابراین دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به‌واسطه پشتوانه علمی با کیفیت‌بخشی به تولیدات ملی و سایر اقشار مختلف جامعه نیز با همت، عزم و آگاهی و با همراهی و برنامه‌ریزی درست مسوولان می‌توانند، بسیاری چالش‌ها و مشکلات تولید داخلی را حل کنند.

نکته مهم دیگر اینکه، تحریم‌های استکبار جهانی علیه ملت ایران در طول چند دهه اخیر موجب گردیده، زیرساخت‌های مناسبی در کشورمان برای رونق تولید داخلی فراهم شود که در این بین نخبگان جامعه و در رأس آنها دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در بارورسازی، بازسازی، ساماندهی و به‌کارگیری ذهن‌های خلاق جوانان در عرصه‌های مختلف علمی و اقتصادی پیشگام باشند.

حال به‌نظر می‌رسد، استکبار جهانی از تحقق شعار «ما می‌توانیم» که نمود همت و غیرت ایرانیان است عصبانی شده، از این رو جامعه دانشگاهی باید برای تحقق این شعار تلاش مضاعفی داشته باشند.