در حال حاضر تالاب‌های موجود در آذربایجان‌شرقی از جمله تالاب بین‌المللی قوری‌گل و تالاب قره‌قشلاق، گاوخونی، هامون، پریشان و… در وضعیت نامطلوبی به سر می‌برند و به عقیده کارشناسان این حوزه، این تالاب‌ها در حالت اورژانسی هستند.

به گزارش خبرگزاری فارس از تبریز، متخصصان محیط زیست و اساتید دانشگاه بر این باور هستند که در حال حاضر وضعیت بسیاری از تالاب‌های ایران، اورژانسی بوده و نیاز فوری به جراحی دارند؟ در همین ارتباط نیز اخیرا مقام عالی طرح حفاظت از تالاب‌های کشورمان اعلام کرده « ۷۰ درصد تالاب‌های بین‌المللی ایران در معرض خطر و بحران قرار دارند».

بدینسان این مسائل بهانه‌ای شد، تا اینکه به وضعیت تالاب‌های استان آذربایجان‌شرقی بپردازیم، که به نظر می‌‌آید، این روزها همچون سایر تالاب‌های کشورمان، حال و روز چندان خوشی نداشته باشند، بطوریکه بر اساس گزارش‌های منتشر شده و بازدیدهای میدانی صورت گرفته باید به این واقعیت تراژدیک اعتراف کنیم، که متاسفانه بسیاری از این تالاب‌ها امروزه در وضعیت نابسامان و خطرناکی به سر می‌برند.

* حفظ و احیای تالاب‌های آذربایجان‌شرقی، در چرخه آزمون و خطا

با این حال، استان آذربایجان‌شرقی با وجود تنوع اقلیمی، جزو استان‌ها سردسیر کشورمان به شمار می‌رود و در این زمینه نیز به نظر می‌رسد، از بارش‌های نسبتاً پایدار و بیشتری هم نسبت به سایر مناطق دیگر استان‌های ایران برخوردار باشد، اما تغییر اقلیم، خشکسالی و بحران آب و به ویژه تغییرات کاربری گسترده‌ای که بر روی اراضی کشاورزی، جنگل‌ها و محیط زیست در سال‌های اخیر صورت گرفته و می‌شود، که این امر موجب نگرانی دوستداران طبیعت و محیط زیست را در این استان به دنبال داشته است و حتی آرامش مردم و ساکنان اکوسیستم طبیعی را بر هم زده و نگرانی متخصصان این رشته را باعث شده است.

با این وصف، وجود ۱۵ تالاب مهم و شناخته شده در استان آذربایجان‌شرقی، این استان را به عنوان یکی از مراکز پر تالاب در کشور معرفی کرده است. اما وضعیت بحرانی چندین تالاب در این استان، نگرانی فعالان محیط زیست و طبیعت و به خصوص ساکنان نزدیک به این تالاب‌ها را برانگیخته است.

به سخن دیگر، آذربایجان‌شرقی با وجود داشتن تالاب‌های بسیار، مثل سایر تالاب‌های موجود در کشورمان این روزها با بی‌آبی و خشکی‌ها، دست پنجه نرم می‌کند و خط خطی طبیعت بکر و دست نخورده به دست انسان، بیشتر گونه‌های گیاهی و جانوری را در آینده نزدیک به کلی از بین خواهد برد.

* حلقه مفقوده، حفظ و احیای تالاب‌های ایران

آنچه در این زمینه بسیار حائز اهمیت است، اینکه تالاب‌ها محیط‌هایی هستند که مشخصاتشان چیزی میان خشکی و آب است. تالاب‌ها ممکن است همواره دارای آب باشند، یا اینکه گاه خشک و گاه آب‌دار باشند و با توجه به کنوانسیون‌های مختلف تعاریف متفاوتی را از تالاب‌ها می‌توان داشت، برای مثال طبق کنوانسیون رامسر تعریف کلی تالاب شامل مرداب‌ها، لجن‌زارها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها، آب‌های طبیعی یا مصنوعی اعم از دائمی یا موقت است، با این وجود آب تالاب‌ها می‌تواند تلخ و یا شور باشد و در عین حال برخی تالاب‌ها راکد و برخی جاری هستند، بطوریکه شناخت تالاب‌های هر منطقه می‌تواند، نخستین قدم برای حفاظت و صیانت از آنها باشد.

* حال تالاب‌های آذربایجان شرقی خوب نیست؟

نکته حائز اهمیت دیگر در این مقوله اینکه، بر اساس اعلام مقام عالی محیط زیست آذربایجان‌شرقی، مساحت تالاب‌های استان که در سایت رامسر ثبت شده ۲۵۰ هزار هکتار بوده و مساحت دیگر تالاب‌های استان نیز حدود ۳۰۰۰ هزار هکتار است.

از این رو، تالاب بین‌المللی «قوری‌گول» در شهرستان بستان‌آباد با مساحت ۲۰۰ هکتار، تالاب «قره‌قشلاق» در شهرستان بناب با مساحت ۲۲ هزار و ۲۲۵ هکتار و تالاب «قبادلو» در شهرستان عجب‌شیر با مساحت ۴۰ هکتار، که هر سه این تالاب‌ها در حوزه آبریز دریاچه ارومیه قرار گرفته‌اند، از جمله تالاب‌های شاخص استان معرفی شده‌اند.

* مجامع بین‌المللی از حال تالاب‌های ایران می‌گویند

در همین حال، به عقیده کارشناسان حوزه محیط زیست، اگر چه تالاب‌ها از اهمیت اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی ویژه‌ای برخوردارند، اما طی سال‌های گذشته با سکوت یا نوعی بی‌تفاوتی درباره وضعیت تالاب‌ها ایران و به ویژه استان آذربایجان‌شرقی مواجه بودیم و بیشترین بحث‌های زیست محیطی منطقه به سمت دریاچه ارومیه معطوف شده و از وضعیت بحرانی سایر تالاب‌ها کمتر سخنی به میان آمده است؟ و تنها بحث مطرح در رسانه‌ها نیز به خشکی دریاچه ارومیه اختصاص یافته است.

نکته در خور تامل دیگر در این زمینه اینکه، در سال‌های اخیر، به علت بی‌تفاوتی برخی دستگاه‌ها، سازمان‌ها و به ویژه مسئولان و متولیان این حوزه نسبت به تالاب‌ها که سرمایه ملی محسوب می‌شوند و همچنین عملکرد ضعیف ایران نسبت به تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر، داد و صدای مجامع بین‌المللی را هم درآورده است.

* بخت شور تالاب‌های آذربایجان‌شرقی

به عبارت دیگر، در حال حاضر اکثر نگاه‌ها و توجهات بر دریاچه ارومیه متمرکز شده است. درحالی که سایر تالاب‌های مهم کشور و به خصوص تالاب‌های موجود در آذربایجان‌شرقی نیز از جمله تالاب بین‌المللی قوری‌گول و تالاب قره‌قشلاق، گاوخونی، هامون، پریشان و… در وضعیت نامطلوبی به سر می‌برند و به گفته و عقیده کارشناسان این حوزه، این تالاب‌ها در حالت اورژانسی هستند.

همان طور که گفته شد، در آذربایجان‌شرقی ۱۵ تالاب کوچک و بزرگ وجود دارد، که عمدتاً در محدوده شهرستان مراغه و هشترود واقع شده‌اند، از جمله مهمترین این تالاب‌ها می‌توان به قوری‌گول، قره‌قشلاق، آلما گلی، قبادلو، ماهی‌آباد، یانیق‌گلی، بزوحق گلی، قوشاگلی، زولبین گلی، یوسفلو، دیب دیز، خرمالو و … اشاره کرد.

** تالاب قوری‌گول

تالاب قوری‌گول از جمله مهم‌ترین تالاب‌های موجود در آذربایجان‌شرقی است و در بین تالاب‌های موجود در این استان از اهمیت بالایی برخوردار است، بطوریکه این منطقه در سال ۱۳۵۴ به عنوان تالاب بین‌المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده و در سال ۱۳۷۳ جزو مناطق شکار ممنوع بوده و در سال ۱۳۹۰ به دلیل اهمیت اکولوژیکی به منطقه حفاظت شده ارتقاء یافته است که این محدوده شامل بستر تالاب و ارتفاعات جنوب شرقی و شمال شرقی بوده که جزو حوضه آبریز دریاچه محسوب می‌شود.

* مرگ تدریجی تالاب‌های آذربایجان‌شرقی

این تالاب در حدود ۳۰ کیلومتری شهر تبریز در مسیر جاده ترانزیت تبریز به تهران و ۱۸ کیلومتری شهر بستان‌آباد قرار دارد. از نظر هیدرولوژیکی تالاب «قوری‌گل» یک تالاب آب شیرین با وسعت تقریبی ۲۰۰ هکتار است، که جزو تالاب بسته محسوب می‌گردد. متجاوز از ۲۸۰ گونه گیاهی درحوزه آبریز تالاب وجود دارد و حدود یکصد و یازده گونه جانوری مهره دار مرتبط با آب شامل۱۴ گونه خزنده، ۴ گونه دوزیست، یک گونه ماهی و ۹۲ گونه پرنده در منطقه وجود دارد. اردک سر سفید، اردک بلوطی، گیلانشاه خالدار در معرض خطر انقراض و اردک مرمری، اردک سرسیاه و بوتیمار کوچک از پرندگان حمایت شده تالاب هستند. و ماهی کپور معمولی گونه معرفی شده به تالاب است که گونه مهاجم محسوب می‌شود.

** تالاب قره‌قشلاق

تالاب قره ‌قشلاق با مساحت ۲۲ هزار و ۲۲۵ هکتار، از دیگر تالاب‌های بزرگ و شاخص این استان است که در شهرستان بناب و در کناره‌های جنوب شرقی دریاچه ارومیه قرار دارد و به لحاظ شرایط خاص طبیعی، زیستگاه بسیار مناسبی برای پرندگان آبزی و کنار آبزی و علف چر، مانند میش مرغ است در این تالاب نیز ۱۵۳ گونه پرنده، ۱۶ گونه پستاندار، ۶ گونه خزنده و سه گونه دوزیست زندگی می‌کنند.

** تالاب قبادلو

این تالاب نیز با مساحت ۴۰ هکتار، در ۲۲ کیلومتری شمال غربی شهرستان عجب‌شیر، بالاتر از بندر رحمانلو و در حوزه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارد و از جمله تالاب‌های شاخص استان است و بخشی از پرندگان تالاب‌های حاشیه‌ای دریاچه ارومیه را به خود جذب می‌کند.

** تالاب یوسفلو

این تالاب هم با مساحت ۲٫۵ هکتار، در ۳۳ کیلومتری شرق شهرستان اهر قرار دارد، این تالابی دائمی است که مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار می‌گیرد.

** تالاب دیب سیز

این تالاب نیز به مساحت ۶ هکتار، در ۲۵ کیلومتری شرق اهر قرار دارد و تالابی نیزاری و دائمی است که مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار می‌گیرد.

** تالاب‌های خرمالو و مینق

این دو تالاب در شهرستان هریس واقع شده است. تالاب خرمالو با مساحت ۱۰ هکتار، در ۴۲ کیلومتری جنوب غربی اهر قرار دارد و تالاب دائمی است که علاوه بر استفاده‌های کشاورزی، در فصل زمستان مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار می‌گیرد.

تالاب مینق نیز با مساحت ۲٫۵ هکتار، در حوزه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارد.

** تالاب‌های بزوجق‌گلی، یانیق‌گلی، قوشا گلی، زولبین‌گلی، آلمالی و مجموعه تالابی خورشید گولی

این ۶ تالاب در شهرستان هشترود قرار دارد، در واقع استان آذربایجان‌شرقی با مجموع ۱۵ تالاب، بیشترین تعداد آن در شهرستان هشترود واقع شده است.

تالاب بزوجق‌گلی با مساحت ۷٫۸ هکتار، در ۵۰ کیلومتری غرب شهرستان هشترود قرار دارد و تالابی دایمی است که مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار می‌گیرد.

تالاب یانیق‌لی نیز با مساحت ۵ هکتار، در ۳۱ کیلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و در پاییز و زمستان مورد استفاده پرندگان وحشی قرار می‌گیرد.

تالاب قوشا گلی هم با مساحت ۱۰ هکتار، در ۳۱ کیلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و تالابی نیزاری است.

تالاب زولبین گلی نیز با مساحت ۱۷٫۶ هکتار، در ۴۲ کیلومتری غرب هشترود قرار دارد و با وجود این که تالابی فصلی است، به علت نیزارهای داخلی و حاشیه‌ای به ویژه در مواقع پرآبی، پناهگاه مناسبی برای پرندگان مهاجر آبزی محسوب می شود.

تالاب آلمالی نیز در هشترود در حوزه آبریز چینی بلاغ چای و با مساحت ۲۳ هکتار، از دیگر تالاب‌های موجود در این شهرستان است. این تالاب در ارتفاع ۲ هزار و ۴۰۰ متری، در جنوب شرقی ارتفاعات سهند قرار دارد، تالاب پوشیده از نیزار و گیاهان آبزی است که از نظر لانه گزینی پرندگانی نظیر سرسبز و چنگر شرایطی مناسب دارد و به همین دلیل دارای ارزش تفرجگاهی است.

** تالاب شور درق

این تالاب به مساحت ۴ هکتار، در شهرستان مرند و در حوزه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارد.

** تالاب ماهی‌آباد

این تالاب در ۲۰ کیلومتری شمال میانه، قرار دارد که تالابی فصلی است و مصارف کشاورزی دارد و در مواقع پرآبی، مورد استفاده پرندگان مهاجر است.

از سویی، به گفته فعالان عرصه محیط زیست، آنچه در این زمینه حائز اهمیت است، اینکه از این ۱۴ الی ۱۵ تالاب موجود در آذربایجان شرقی، روزگار غمباری را سپری می‌کنند و اکثر آنها «در روی خط قرمز قرار گرفته‌اند و در حال از دست دادن کارایی‌های خود از جمله تامین شغل و منابع آبی هستند».

* روزگار غمبار تالاب‌های آذربایجان‌شرقی

بنابراین، شاید لازم باشد، به مسئولان و دستگاه‌های ذی‌ربط یادآوری کنیم، تالاب‌های آذربایجان‌شرقی در حال حاضر، به علت کمبود آب، توسعه ناموزون و به ویژه گسترش کشاورزی غیر پایدار و برداشت بی رویه از منابع آب‌های داخلی و … در معرض خطر و وضعیت بحرانی قرار دارند.

حال پرسش مهمی که در این خصوص مطرح است اینکه، دستگاه‌ها و سازمان‌ها و به خصوص دست اندرکاران، مسئولان و متولیان عرصه محیط زیست، چرا با وجود این همه وضعیت فاجعه بار زیست محیطی در استان، به فرصت‌های زیست محیطی و برخی زیرساخت‌های موجود در آذربایجان‌شرقی برای احیا و حفظ این تالاب‌ها، کم توجهی می‌کنند و برای حفظ و ارتقای شاخص‌های زیستی با وجود انتقادهای فراوان، امروز و فردا می‌کنند؟! و چرا در این مورد اقدامات اساسی و هزینه‌های لازم از سوی دستگاه‌های متولی و ذی‌ربط صورت نمی‌گیرد؟

* خشکی تالاب‌ها؛ زنگ خطری که شنیده نمی‌شود

بدینسان، با وجود این همه اما و اگرهایی که در زمینه حفظ و ارتقای شاخص‌های زیستی در این استان مطرح می‌شود، شاید بد نباشد که، به برخی از این فرصت‌ها و تهدیدات زیست محیطی در استان آذربایجان‌شرقی هم اشاره‌ای داشته باشیم؟

استان آذربایجان شرقی به دلیل برخورداری از ظرفیت‌های طبیعی بی‌بدیل و نسبتا بکر، از فرصت‌های زیست محیطی بهتری نسبت به سایر استان‌های کشورمان برخوردار است که از جمله این فرصت‌ها می‌توان به داشتن تنوع اقلیم آب و هوا، وجود مراتع نسبتا غنی و تنوع گیاهی آنها، وجود اکوسیستم‌های با ارزش مثل دریاچه ارومیه، جنگل‌های ارسباران، ارتفاعات سهند، میشو و کنتال، وجود دشت‌های با قابلیت حاصلخیزی بالا، وجود بیش از ۲۰۰۰ گونه گیاهی و گونه‌های دارویی و صنعتی، وجود امکانات گردشگری مخصوصا طبیعت گردی، پتانسیل تحقیقاتی و ژئوتوریستی منطقه فسیلی مراغه و سایر نقاط استان برای ارائه پیشینه حیاتی و تکاملی منطقه و گونه‌زائی در جهان، ارسباران به عنوان یک موقعیت اکوتوریستی ارزشمند با قابلیت‌های گسترده، گونه‌های آندمیک گیاهی و جانوری، تالاب‌های ارزشمند، مراکز متعدد دانشگاهی و علمی و تحقیقاتی، ظرفیت زیرساختی و علمی برای تولیدات دامی و گیاهی، وجود تصفیه خانه‌های شهری در هفت شهر بزرگ استان، وجود شهرک‌های صنعتی متعدد دایر و در دست مطالعه برای توسعه آتی و … اشاره کرد.

از سویی، منطقه آذربایجان‌شرقی به علت موقعیت خاص جغرافیایی و ساختار محیط زیست طبیعی، به عنوان یکی از مناطق حساس و مهم کشورمان به حساب می‌آید و این اهمیت، حساسیت و گستردگی، باعث شده است تا این منطقه با وجود این همه فرصت‌های زیست محیطی، با چالش‌های هم مواجه شود، که از جمله این تهدیدات زیست محیطی در آذربایجان‌شرقی می‌توان به «بهره‌برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی و کسری مخازن، پایین آمدن کیفیت منابع آبی و زیر زمینی در برخی از دشت‌های استان، تهدید کیفیت منابع آب از طریق پساب تولیدی شهرها و صنایع، عدم استقرار مدیریت یک پارچه منابع آب، فقدان جایگاه آمایش سرزمین در برنامه‌های توسعه استان، عدم رعایت حق آبه اکوسیستمی و سازگاری پروژه‌های آبی با پایداری تنوع زیستی، بهره‌برداری سنتی از منابع آب به ویژه در بخش کشاورزی و راندمان پایین آن، چرای بی‌رویه دام، شکار غیرمجاز، نابودی پوشش گیاهی، تبدیل اراضی و تغییر کاربری‌ها، بهره‌برداری غیراصولی از معادن، عدم تصویب و ارتقا مناطق حفاظت شده استان تا متوسط کشوری و جهانی اشاره کرد.

عدم پشتوانه قانونی و اجرایی موثر برای اعمال ضوابط زیست محیطی و وجود قوانین موازی و بعضاً متناقض در بخش‌های مختلف دستگاه‌های اجرایی، عدم محاسبه و توجه به ارزش اقتصادی واقعی منابع زیست محیطی در انجام فعالیت های اقتصادی و عمرانی کوتاه مدت و زودبازده، فرسایش خاک سطحی به طور گسترده و بیش از میانگین منطقه، وضعیت فعلی دریاچه ارومیه و ایجاد شوره زارهای گسترده به جای یک اکوسیستم پویا، وجود خودروهای غیرمنطبق با استانداردهای جهانی در ناوگان حمل و نقل، استقرار نامناسب صنایع دارای ظرفیت آلایندگی در سطح استان بخشی از این چالش هاست.

همچنین تخلیه گسترده فاضلاب‌های شهری و صنعتی به رودخانه‌ها بدون رعایت استانداردهای مربوطه، تشدید آلودگی منابع آبی استان به دلیل بهره‌برداری بیش از حد و عدم رعایت حق آبه اکوسیستم و ظرفیت خود پالای محیط، وجود هفت دشت ممنوعه با ذخایر آبی بحرانی، بالا بودن جمعیت نسبی استان نسبت به متوسط کشوری، مدیریت پسماندهای خانگی و اغلب صنایع بطور سنتی و غیر مکانیزه، جمع‌آوری و حمل و نقل زباله به صورت سنتی و نیمه مکانیزه و عدم برخورداری از کارایی کافی، دفع فاضلاب‌های شهری به صورت غیراصولی و سنتی، کمبود نیروی انسانی متخصص دخیل در مسائل زیست محیطی از لحاظ کمی و کیفی ( درون سازمانی و برون سازمانی)، عدم انجام صحیح الزامات زیست محیطی از طرف صنایع بزرگ استان از دیگر چالش‌های زیست محیطی است.

* مرگ تراژدیک، تالاب‌های ایران

آنچه اختصاصا در این زمینه مورد تاکید است، اینکه دستگاه‌های اجرایی و متولیان این امر در استان، ضمن شناسایی و بهره‌برداری از فرصت‌های زیست محیطی موجود در هر منطقه از تهدیدات موجود نیز نباید غافل شوند.

به هر حال، کارشناسان حوزه سازمان محیط زیست در این ارتباط ضمن هشدار به دستگاه‌های اجرایی و مسئولان این حوزه، از تبعات بی‌توجهی نسل امروز به تالاب‌های کشورمان گله‌مند هستند؛ و در این زمینه نیز« فقدان جایگاه تالاب‌ها در برنامه‌ریزی‌های راهبردی کشور، موقعیت سازمانی آن در سازمان حفاظت محیط زیست، غفلت در توانمندسازی جامعه محلی برای حمایت از تالاب‌ها و توسعه نیافتن راهکارهای مدیریت مشارکتی و کم توجهی به توسعه آموزش‌های تخصصی در حوزه تالاب‌ها از جمله کاستی‌هایی این حوزه بیان می‌کنند».

به گفته این متخصصان، «با وجود آن که کشور ایران سابقه طولانی در اهتمام به مسایل زیست‌ محیطی دارد و از اولین کشورهایی است، که دارای قوانین حفاظت از طبیعت و مناطق حفاظت‌ شده است و از پیشگامان و بنیانگذاران کنوانسیون مهم و بین‌المللی رامسر است،‌ ولی اطلاعات کامل و جمعی از وضعیت پوشش گیاهی، تنوع زیستی، حیات وحش و پرندگان آبزی تالاب‌های آن در گذشته و حال در دسترس نیست».

ناگفته نماند، تالاب‌ها، شریان‌های حیاتی محیط زیست، ۶ درصد سطح کره زمین را فرا گرفته‌اند و مساحت آنها در مجموع بالغ بر ۸۸۵ میلیون هکتار است که حدود ۷۵ میلیون هکتار از آنها در کنوانسیون رامسر ثبت شده و سهم ایران از این میان ۲۵۰ تالاب‌ با مساحتی در حدود ۲٫۵ میلیون هکتار است.

نگارنده: موسی کاظم‌زاده